Społeczny inspektor pracy w urzędach państwowych i terytorialnych

Społecznym inspektorem pracy (SIP) może być pracownik danego zakładu pracy, który jest członkiem związku zawodowego i nie zajmuje stanowiska kierownika zakładu pracy ani stanowiska kierowniczego bezpośrednio podległego kierownikowi zakładu.

Wybory SIP przeprowadzają związku zawodowe, które funkcjonują w danym zakładzie pracy, na podstawie uchwalonych przez siebie regulaminów.

Inspektora wybierają wszyscy pracownicy danego zakładu pracy, a co za tym idzie SIP reprezentuje interesy wszystkich pracowników w zakładzie pracy, niezależnie od tego czy są oni członkami związków zawodowych czy nie. Jego zadaniem jest monitorowanie bezpiecznych warunków pracy oraz ochronę pracowników.

Społeczna inspekcja pracy w urzędzie wojewódzkim i urzędzie miasta

Pracownicy urzędów wojewódzkich zatrudniani są na podstawie ustawy o służbie cywilnej, natomiast pracownicy urzędów miast (gminy) na podstawie ustawy o pracownikach samorządowych.

Ustawa o służbie obejmuje korpus służby cywilnej, który tworzą pracownicy zatrudnieni na stanowiskach urzędniczych m.in. w urzędach wojewódzkich oraz innych urzędach stanowiących aparat pomocniczy terenowych organów administracji rządowej podległych ministrom lub centralnym organom administracji rządowej.

Należy zaznaczyć, że ustawa ta nie zawiera zasad dotyczących stosowania bezpieczeństwa i higieny pracy w miejscach pracy. Jednak, zgodnie art. 9 ust. 1 ustawy w sprawach dotyczących stosunku pracy w służbie cywilnej, które nie są w niej uregulowane, stosuje się przepisy Kodeksu pracy i inne przepisy dotyczące prawa pracy.

Natomiast, pracownicy urzędów miast zatrudniani są na podstawie ustawy o pracownikach samorządowych. Przepisy ustawy stosuje się do pracowników samorządowych zatrudnionych w:

• urzędach marszałkowskich oraz wojewódzkich samorządowych jednostkach organizacyjnych;
• starostwach powiatowych oraz powiatowych jednostkach organizacyjnych;
• urzędach gmin, jednostkach pomocniczych gmin, gminnych jednostkach budżetowych i samorządowych zakładach budżetowych;
• biurach (ich odpowiednikach) związków jednostek samorządu terytorialnego oraz samorządowych zakładów budżetowych utworzonych przez te związki;
• biurach (ich odpowiednikach) jednostek administracyjnych jednostek samorządu terytorialnego.

Również ustawa o pracownikach samorządowych nie zawiera zasad dotyczących stosowania bezpieczeństwa i higieny pracy w miejscach pracy, również w tym przypadku należy stosować tutaj odpowiednio przepisy Kodeksu pracy.

Zgodnie art. 185 Kodeksu pracy społeczną kontrolę przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, sprawuje społeczna inspekcja pracy.

Organizację, zadania i uprawnienia społecznej inspekcji pracy oraz zasady współdziałania z Państwową Inspekcją Pracy i innymi państwowymi organami nadzoru i kontroli określają odrębne przepisy.

A w myśl art. 15 Kodeksu pracy każdy pracodawca ma obowiązek zapewnić pracownikom bezpieczne i higieniczne warunki pracy.

Społeczna inspekcja pracy

Społeczna inspekcja pracy powstała w trosce o systematyczną poprawę stanu bezpieczeństwa i higieny pracy oraz w celu zapewnienia związkom zawodowym niezbędnych warunków do sprawowania skutecznej kontroli przestrzegania przepisów prawa pracy.

Celem jej powołania jest troska o zapewnienie przez zakłady pracy, w miejscu pracy, pracy bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, określonych przepisami, prawa.

Warunki pracy to, wszystkie okoliczności związane z procesem pracy oraz okoliczności przebywania pracownika na terenie zakładu pracy w celu wykonywania swoich obowiązków pracowniczych, co wiąże się z higieną środowiska pracy min. zapewnienie pomieszczeń do spożywania posiłków, do odpoczynku w czasie przerw w pracy, wzajemne odnoszenie się pracowników, stosunek przełożonego do podwładnego, ogólny wystój pomieszczeń pracy i całego zakładu.

Zagadnienia związane z prawem pracy uregulowane zostały w Kodeksie pracy oraz w innych ustawach i przepisach wykonawczych. Przepisy te, określają prawa i obowiązki pracowników i pracodawców, a także postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów i statutów określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy.

Zatem prawo pracy obejmuje także przepisy normujące społeczne stosunki pracy podporządkowanej oraz zagadnienia ściśle związane z pracą, jak: zabezpieczenie materialne pracowników i członków spółdzielni pracy w razie choroby, inwalidztwa, starości itp., nadzór nad warunkami zatrudnienia, rozpatrywanie sporów ze stosunku pracy, podnoszenie kwalifikacji pracowników, kierowanie pracą, planowanie zatrudnienia, problematykę związków zawodowych.

Przepisy Kodeksu pracy powierzają społecznej inspekcji pracy nadzór i kontrolę nad przestrzeganiem prawa pracy, w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy.

Podkreślić trzeba, że ustawodawca umieścił w Kodeksie pracy instytucję społecznego nadzoru nad warunkami pracy obok takich organów, jak Państwowa Inspekcja Pracy czy Państwowa Inspekcja Sanitarna, do daje społecznym inspektorom pracy możliwości reakcji w trudnych sprawach u pracodawcy.

Kodeks pracy, obliguje pracodawcę do wykonania zaleceń społecznego inspektora pracy, a także do uwzględnienia osoby społecznego inspektora pracy przy powoływaniu komisji bezpieczeństwa i higieny pracy – oraz powierzenie mu funkcji wiceprzewodniczącego tej komisji, co świadczy o wzmocnieniu
i rozwoju instytucji SIP.

Społeczny Inspektor Pracy na podstawie rozporządzenia w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy, obok pracownika służby bhp, jest osobą przeprowadzającą postępowanie powypadkowe. Jego zadaniem jest także dokonywanie oględzin miejsca wypadku, wysłuchiwanie wyjaśnień poszkodowanego i świadków zdarzenia, uzgadnianie wyrażania zgody na uruchomienie maszyn i urządzeń po wypadku itp., a przede wszystkim jest dbanie o interesy poszkodowanego pracownika.

W zależności od struktury organizacyjnej zakładu pracy, SIP tworzą:

• zakładowy społeczny inspektor pracy – dla całego zakładu pracy,
• oddziałowi (wydziałowi) społeczni inspektorzy pracy – dla poszczególnych oddziałów (wydziałów),
• grupowi społeczni inspektorzy pracy – dla komórek organizacyjnych oddziałów (wydziałów).

Dodać, trzeba że pomiędzy poszczególnymi inspektorami nie zachodzi stosunek hierarchicznego podporządkowania, jednakże wszyscy razem tworzą SIP w zakładzie pracy, a więc stanowią określoną całość organizacyjną.

Należy także zwrócić uwagę, na fakt że w kompetencjach organizacji związkowych funkcjonujących w danym zakładzie pracy, leży dostosowanie organizacji SIP do struktur danego zakładu pracy.

W praktyce SIP funkcjonuje przeważnie na poziomie zakładowego społecznego inspektora pracy, a jedynie w duży zakładach pracy (liczących kilkuset i więcej pracowników), organizacje związkowe powołują oddziałowych i grupowych społecznych inspektorów pracy.

Wybory SIP

Społecznych inspektorów pracy wybierają i odwołują pracownicy zakładu pracy. Kadencja społecznego inspektora pracy trwa 4 lata.

Osobami uprawnionymi do kandydowania w wyborach na SIP są wszyscy pracownicy danego zakładu pracy, którzy należą do związku zawodowego i nie zajmują stanowiska kierownika zakładu pracy lub stanowiska kierowniczego bezpośrednio podległego kierownikowi zakładu. Najważniejszym warunkiem kandydata na SIP będzie posiadanie przez niego znajomości zagadnień wchodzących w zakres działania społecznej inspekcji pracy oraz odpowiedni staż pracy, który wynosi odpowiednio:

• 5 lat w branży i 2 lata w danym zakładzie – w przypadku zakładowego społecznego inspektora pracy,
• 2 lata w branży i 1 rok w danym zakładzie – w przypadku oddziałowego lub grupowego społecznego inspektora pracy.

Organizacja wyborów SIP leży w kompetencji organizacji związków zawodowych funkcjonujących w zakładzie pracy, które w tym celu powinni opracować i uchwalić regulaminy tych wyborów. Regulamin wyborów SIP powinien określać w szczególności:

• strukturę SIP,
• wybór komisji wyborczej,
• sposób zgłaszania kandydatów na SIP,
• sposób wyborów (np. czy będą jawne czy tajne),
• prawomocność wyborów,
• termin wyborów.

Wybory społecznych inspektorów pracy przeprowadzane są w formie bezpośredniej lub pośredniej. W zakładach pracy zatrudniających do 300 pracowników – wyboru dokonuje ogólne zebranie załogi zakładu pracy lub oddziału (wydziału). W zakładach zatrudniających więcej niż 300 pracowników:

• zakładowego społecznego inspektora pracy – zebranie oddziałowych (wydziałowych) i grupowych społecznych inspektorów pracy,
• oddziałowego (wydziałowego) społecznego inspektora pracy – i zebranie grupowych społecznych inspektorów pracy.

Grupowych społecznych inspektorów pracy wybiera ogólne zebranie pracowników komórek organizacyjnych oddziału (wydziału).

Zadania SIP

Społeczny inspektor pracy ma prawo:

• kontrolować stan budynków, maszyn, urządzeń technicznych i sanitarnych oraz procesy technologiczne z punktu widzenia bezpieczeństwa i higieny pracy,
• kontrolować przestrzeganie przepisów prawa pracy, w tym postanowień układów zbiorowych i regulaminów pracy, w szczególności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem, młodocianych i osób niepełnosprawnych, urlopów i czasu pracy, świadczeń z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych,
• uczestniczyć w kontroli przestrzegania w zakładzie pracy przepisów dotyczących ochrony środowiska naturalnego,
• brać udział w ustalaniu okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy, zgodnie z przepisami prawa pracy,
• brać udział w analizowaniu przyczyn powstawania wypadków przy pracy, zachorowań na choroby zawodowe i inne schorzenia wywołane warunkami środowiska pracy oraz kontrolować stosowanie przez zakłady pracy właściwych środków zapobiegawczych,
• uczestniczyć w przeprowadzaniu społecznych przeglądów warunków pracy,
• opiniować projekty planów poprawy warunków bezpieczeństwa i higieny pracy i planów rehabilitacji zawodowej oraz kontrolować realizację tych planów,
• podejmować działania na rzecz aktywnego udziału pracowników zakładów pracy w kształtowaniu właściwych warunków bezpieczeństwa i higieny pracy oraz oddziaływać na przestrzeganie przez pracowników przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
• wykonywać inne zadania określone w ustawie i w przepisach szczególnych.

W związku z tym społeczny inspektor pracy ma prawo wstępu (w każdym czasie) do pomieszczeń i urządzeń zakładu pracy. Ma prawo żądać, od pracodawcy oraz od osób kierujących pracownikami i od pracowników, informacji oraz okazania dokumentów w sprawach wchodzących w zakres jego działania.

Inspektor, stwierdziwszy nieprzedzierzganie przepisów, jest obowiązany poinformować o tym fakcie pracodawcę oraz osobę kierującą danym oddziałem (wydziałem), umieszczając zarazem stosowny zapis w „księgach zaleceń i uwag społecznego inspektora pracy”.

Należy zaznaczyć, że w zakładzie pracy należy założyć zakładową księgę zaleceń i uwag, przeznaczoną do zapisów społecznych inspektorów pracy. Księga, powinna być przechowywana w miejscu ustalonym przez pracodawcę oraz udostępniana do wglądu związkom zawodowym, organom samorządu załogi, organom Państwowej Inspekcji Pracy oraz innym organom nadzoru i kontroli warunków pracy.

Społeczny inspektor pracy posiada również prawo do:

• zwracania uwagi pracownikowi, który narusza przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, a także czasowego odsunięcia go od pracy, w celu zapoznania go z tymi przepisami i zasadami,
• wydawania pracodawcy – w formie pisemnej – zaleceń usunięcia w określonym terminie stwierdzonych uchybień.

Istotnym obowiązkiem SIP jest uczestniczenie w pracach zespołu powypadkowego. Zadaniem społecznego inspektora pracy, jako jednego z dwóch członków powyższego zespołu, jest reprezentowanie interesów poszkodowanego pracownika. Obowiązkiem społecznego inspektora pracy wraz z pracownikiem służby BHP jest sporządzenie protokołu ustalenia przyczyn i okoliczności wypadku przy pracy, który będzie podstawą do ubiegania się o świadczenia odszkodowawcze przez poszkodowanego pracownika, jak również podstawą do podjęcia działań prewencyjnych.

Realizując zadania związane z postępowaniem powypadkowym, społeczny inspektor pracy powinien w szczególności:

• uzgadniać z pracodawcą wydanie zgody na uruchomienie maszyn i innych urządzeń technicznych lub dokonanie zmian w miejscu wypadku,
• dokonywać oględzin miejsca wypadku, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń d technicznych, stanu urządzeń ochronnych oraz badał warunki wykonywania pracy i inne okoliczności, które mogły mieć wpływ na powstanie wypadku,
• jeżeli jest to konieczne, sporządzać szkic lub wykonywał fotografię miejsca wypadku,
• wysłuchiwać wyjaśnień poszkodowanego, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala,
• zbierać informacje dotyczące wypadku od świadków wypadku,
• zasięgać opinii lekarza, a w razie potrzeby opinii innych specjalistów, w zakresie niezbędnym do oceny rodzaju i skutków wypadku,
• zbierać inne dowody dotyczące wypadku,
• dokonywać prawnej kwalifikacji wypadku zgodnie z przepisami ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych,
• określać środki profilaktyczne oraz wnioski, w szczególności wynikające z oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy, na którym wystąpił wypadek.

Ochrona prawną osób sprawujących funkcję SIP

Zakład pracy nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę z pracownikiem pełniącym funkcję społecznego inspektora pracy w czasie trwania mandatu oraz w okresie roku po jego wygaśnięciu, chyba że zachodzą przyczyny uzasadniające rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia. W takim wypadku rozwiązanie umowy o pracę może nastąpić po uprzednim uzyskaniu zgody statutowo właściwego organu zakładowej organizacji związkowej. Ochrona ta, rozpoczyna się z chwilą dokonania wyboru i obejmuje zarówno zakładowego, jak i oddziałowego (wydziałowego) czy grupowego społecznego inspektora pracy.

Jednak, pracodawca może wypowiedzieć społecznemu inspektorowi pracy stosunek pracy w następujących przypadkach:

• z winy pracownika, zgodnie z art. 52 § 1 k.p., w razie:
  • ciężkiego naruszenia przez pracownika podstawowych obowiązków pracowniczych,
  • popełnienia przez pracownika w czasie trwania umowy o pracę przestępstwa, które uniemożliwia dalsze zatrudnianie go na zajmowanym stanowisku, jeżeli przestępstwo jest oczywiste lub zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem,
  • zawinionej przez pracownika utraty uprawnień koniecznych do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku.
• z przyczyn niezawinionych przez pracownika, zgodnie z art. 53 § 1 k.p.:
  • jeżeli niezdolność pracownika do pracy wskutek choroby trwa:
    • dłużej niż 3 miesiące – gdy pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy krócej niż 6 miesięcy,
    • dłużej niż łączny okres pobierania z tego tytułu wynagrodzenia i zasiłku oraz pobierania świadczenia rehabilitacyjnego przez pierwsze 3 miesiące
    • gdy pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy co najmniej 6 miesięcy lub jeżeli niezdolność do pracy została spowodowana wypadkiem przy pracy albo chorobą zawodową,
• w razie usprawiedliwionej nieobecności pracownika w pracy z innych przyczyn niż wymienione w pkt a), trwającej dłużej niż 1 miesiąc.

W tych przypadkach pracodawca musi uzyskać zgodę związków zawodowych działających w zakładzie pracy.

Największa współpraca SIP skupia się z Państwową Inspekcją Pracy, która jest ma za zadnie:

• udzielania pomocy w zakresie realizacji jej zadań, w szczególności przez poradnictwo prawne, specjalistyczną prasę oraz szkolenie,
• kontroli wykonywanych zaleceń i uwag SIP,
• przeprowadzania kontroli oraz wszczynania postępowania w sprawach o wykroczenia przeciwko prawom pracownika na umotywowany wniosek zakładowego społecznego inspektora pracy, uzgodniony z zakładowymi organizacjami związkowymi,
• umożliwienia zakładowemu społecznemu inspektorowi pracy udziału w kontroli przeprowadzanej w zakładzie pracy przez inspektora pracy Państwowej inspekcji pracy oraz w podsumowaniu kontroli.

Podsumowując, jeżeli w danym urzędzie działają związku zawodowe, to społeczną kontrolę przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów i zasad bhp sprawuje społeczna inspekcja pracy. Społeczny inspektor pracy, ma obowiązek wykonywanie zadań skoncentrowanych na:

• w przestrzeni bezpieczeństwa pracy – na eliminowaniu zagrożeń, które są przyczyną wypadków i chorób zawodowych, przestrzeganiu wymogów technologicznych, wyposażeniu maszyn i urządzeń w osłony i urządzenia zabezpieczające, wyposażeniu pracowników w sprawny sprzęt ochrony osobistej, przestrzeganiu przez pracowników przepisów i zasad bezpieczeństwa pracy,
• w przestrzeni higieny pracy – na zapewnieniu pracownikom norm higienicznych w szczególności dotyczących substancji szkodliwych, zapylenia, hałasu, wibracji, mikroklimatu i oświetlenia oraz zapewnienia pracownikom odpowiednich pomieszczeń higieniczno– sanitarnych,
• w przestrzeni prawnej ochrony pracy – na kontroli przestrzegania przepisów o czasie pracy, ochrony pracy kobiet, świadczeń pieniężnych z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

Podstawa prawna: ustawa z 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej (tekst jednolity: Dz.U. z 2018 r, poz. 1559 z późn.zm.); ustawa z 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (tekst jednolity: Dz.U. z 2018 r. poz. 1260 z poźn.zm.); ustawa z 24 czerwca 1983 r. o społecznej inspekcji pracy (tekst jednolity: Dz.U. z 2015 r. poz. 567 z późn.zm.); ustawa z 26 czerwiec 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jednolity:Dz.U. z 2018 r. poz. 917 z późn.zm.); ustawa 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (tekst jednolity: Dz.U. z 2019 r. poz. 263); uchwała Rady Państwa z 6 lipca 1983 r. w sprawie wytycznych do działalności społecznych inspektorów pracy (M.P. z 1983 r. Nr 23, poz. 128).